Cando aló polo ano 1971 o Fernando-Dióxenes e máis un servidor de vostedes, traballando conxuntamente, pubricamos no PROGRESO unha restra de contos e lendas da Terra Chá, houbo xente que dixo que non había tales lendas, que todo aquelo non era máis que enventos, trapalladas, maxinaciós do García Mato, que son eu. Non é certo iso, pois aínda deixamos algunhos contos e algunhas lendas gardadas na faltriqueira que teño eu pendurada dun cravo, tras do puxigo da miña casa, e iso fixémolo pra non dar máis que falar e tamén pra que a andaina non se fixera moi longa. De outras lendas, coma que ides ler hoxe, non se soupo deica moito máis tarde, é decir, non soupemos delas nin o Fernando-Dióxenes nin un servidor de vostedes, que si non, polas canas que peiteo, xa vola tiña contado, non que logo, pois como hai Deus que ista lenda é das máis belidas que conozco.
O caso é que, correndo o ano
1972, alá polo mes de Maio, que na miña terra chámase Mes das Frores, o Dr.
Xosé Ramil Soneira, que anda sempre atafegado pescudando coios e olas e
coitelos prehistóricos –unha teima coma outra calquera– díxome que íl, no curso
das súas investigaciós arquelóxicas –¡hay que ver canto sabe o Dr. Ramil!–
descobrira unha lenda moi fermosa e tal que nin feita de encarga pra engadir as
que eu xa sabía e contouma e inda fixo máis, pois levoume no seu “auto”, un día
pola mañá que mesmo arrecendía o ar a
fror de toxo e de xesta e os cómaros das hortas e as pradellas amosábanse
cubertos de margaridas que mismiño daba xenio velos. Levoume, digo, o sitio
onde inda hoxe poden verse a capeliña –un rochiño vello– de onde fuxía o santo
tódalas noites e a nova ermida, moito meirande, pra onde o levaron despois,
visto o visto e gracias a un devoto de San Culasiño que viña polo mar e... Pro
non adiantemos os acontecementos e primeiro imos tomar outro cafeíño, pois pra
algo é Día de San Ramón Grande, e se cadra outra copiña de coñá pra que cozan
ben no bandullo o cabrito e o roscón.
E agora, que xa estamos
dispostos a escoitar o que sexa e chegou a hora dos contos, como é costume
despois de xantar o Día de San Ramón en Villalba, imos logo contar a LENDA DO
SANTO QUE FUXÍA DA CAPELA.
Fai moitos anos –cando se
fala de lendas sempre fai moitos anos– no lugar que chamaban Da Hermida, que é
propiedade do señor Manoel Comba Ferreiro, pois quedoulle en herdanza de seu
pai, que llo comprara ós de Candamil, de Villalba, lugar que está no barrio de
Penadrade, na parroquia da Torre, pertiño da de San Xoan de Alba –as duas do
Axuntamento de Villalba e, coma quen dí, mesmo a carón da vila– había unha capeliña –o rocho do que xa vos falei–
adicada a San Nicolás. Pódese chegar a ela rubindo por un camiño ou corredoira
que hai á mau xorda, indo pola estrada de Villalba prá Cruña, e seguindo ese
camiño –moi costento– chégase nunha carreiriña de can ó cume de outeiro,
rematado por un outo penedo, onde está a que un día foi ermida ou capela nova e
que agora xa non é tampouco máis que unha ruíña no curuto do que chaman os vecinos
do lugar Monte da Hermida –xa sabedes, e se non o sabedes dígovolo eu, que en
galego pódese decir, ou sexa escribir, Hermida, co hache, ou ermida, sin él.
Asegún di a lenda, San
Culasiño non se atopaba moi conforme na capeliña vella e ó pechá-la noite fuxía
dela pró outo do penedo a onde tiñan que ir a buscalo os seus devotos tódolos
días pola mañá pra volvelo a poñer no seu sitio –no seu sitio según eles, pois
o santiño non cadraba de acordo, polo que imos vendo–, e así un día e outro
día, ano tras ano, San Culás a fuxir de noite pró penedo e os peisanos a voltar
a traguelo pró rocho. Non había maneira. O santo teimaba en fuxir cada noite i
os devotos en pechalo na capeliña cada mañá e nin un nin os outros, como bos
galegos, se daban por vencidos hastra que...
...Aconteceu, pasado xa
moito tempo desque viña pasando o que remato de contar, que viña un emigrante,
natural da parroquia da Torre, de volta prá súa terra –en barco, pois daquela
aínda non se enventaran os aviós– e o tal home era moi devotiño de San Culás e
traguía o peto cheíño a reventar de pesos de prata, o que se di o peto quente.
De súpeto, aló no medio do mar fero que chaman Oucéano Atlántico estalou unha
tempestade que poñía medo ó máis ousado. O emigrante, vendo que o barco bailaba
coma unha casa de noz sobor das témeras ondas, coidou non saír vivo daquela
aventura i entón, morto de medo, axionllóuse na cuberta do barco e lembrándose
de San Culás, do San Culasiño que se vía na obriga de vivir nun rochiño vello,
fíxolle a promesa –se o sacaba co ben do risco mortal que corría– de facer
erguerlle unha hermida nova no outo do penedo pra onde fuxía o santo tódalas
noites. Así foi. O noso emigrante saleu vivo, gracias a San Culás, naquela
perigosa ocasión e chegado á sua parroquia que xa sabemos que era a Torre,
perto de Villalba, mandou facer esa capela que aínda hoxe, anque esteña feita
unha ruíña, pode verse no curuto do penedo que remata o outeiro coñecido polo
nome de Monte da Hermida. Levaron a San Culás prá nova capela e dende aquela nunca
máis o santo voltou fuxir pra ningures. Eu coido que o que a San Culasiño
bendito lle pasaba é que dende o rocho, que fica moi baixo, non podía ollar a
chaira e por eso fuxía pró penedo dende onde pode verse unha paisaxe
fermosísima que se perde ó lonxe nun ceo que, tamén, semella infindo coma Terra
Chá.
Esta é, meus amigos, a LENDA DO SANTO QUE
FUXÍA DA CAPELA. Pro o sitio onde se atopa a hermida nova amosa aínda máis
interés porque ó redor do penedo onde se ergue a capela do santo, o Dr. Ramil
atopou restos que veñen de antergos tempos de celtas e romanos –eu mesmo, tiven
nas maus anaquiños de barro, unhos millor e outros pior cocidos, que son restos
de pezas cerámicas probabremente romanas– e o amigo Ramil chamoume á atención
sobor de enterramentos feitos entre as grandes penas tapadas por unha falsa
bóveda que íl di son “de tradición megalítica” e de outros enterramentos máis
pequenos e coviñas e faloume de achádegos de olas decoradas con cordos ou
pequenos pezos que, polo tipo de barro –asegún o Dr. Ramil– cocido ó ar e
feitos a mau, semellan en todo ás olas “castrexas”. E fíxate, dixo o amigo
Ramil, neses enterramentos “en cistas de muro gálico e nas tégulas que falan de
romanización. Polo camiño, xa de volta, eu viña escoitando asorado as cousas que
Ramil me decía e pensaba pra min: Pra que logo digan que a Terra Chá non ten
lendas e que nas terras de Villalba non hai abondo que ver.