Darío Xohán Cabana
Xosé Luís García Mato naceu en
Vilalba o 13 de xullo de 1924, nunha familia numerosa da pequena burguesía traballadora,
e morreu na mesma vila o 21 de xaneiro de 1980. Orfo na adolescencia, levou
unha vida de duro traballo, que empezou como funcionario en Monforte de Lemos e
logo na súa propia vila. Tamén traballou en Jaén nunha empresa construtora, e
fíxose mestre nacional por libre. Casado e con moitos fillos, e viúvo moi cedo,
viuse obrigado a complementar o seu salario de mestre en diversos destinos
–Chao de Pousadoiro, Bilbao, Asturias, o Barrazoso na parroquia de Gaibor e
finalmente a escola de Goiriz– co doutros empregos fóra de horas. Ademais dos
moitos traballos e os escasos recursos, tivo que soportar non poucas angurias e
insatisfaccións persoais, e por riba sufriu moito tempo o continuo padecemento
físico que lle causaba unha neuralxia incurable do trixémino que moitas veces o
desesperaba.
García Mato, o Guedelliñas, viña dunha nobre estirpe
das letras chairegas, na que el representou a terceira xeración. Manuel Mato
Vizoso (1846-1909), seu tío avó, fundou e dirixiu El Eco Villalbés, foi cronista oficial de Vilalba, escribiu varios
estudos de historia local e comarcal e varias obras de teatro en galego e en
castelán, ademais dunha chea de versos de carácter narrativo e festivo. Seu
pai, Antonio García Hermida (1885-1939), comerciante de profesión, fundou os
periódicos Azul y Blanco e Heraldo de Villalba, foi secretario da
Irmandade da Fala da súa vila, e deixou espallado por diversos xornais un bo
número de poemas en galego, de estética puramente oitocentista, que o seu fillo
recollería e publicaría á súa propia custa en 1973 baixo o título de Charetas, libro do que eu mesmo –séxame
lícito lembralo– corrixín probas de imprenta.
Aínda que García Mato foi un
poeta de maior dimensión, e de moito maior calidade, ca seu pai García Hermida,
compartiu con el a condición de publicar en vida, ademais de gran número de
artigos, unha chea de versos en xornais –e noutros medios de memoria efémera–,
e de morrer inédito en libro; e compartiu con el, igualmente, a fortuna póstuma
dun afecto filial que recupera a súa obra e lla ofrece ó público, pois foi
igualmente o seu fillo Xosé Luís García Ferreiro –o noso amigo Lis, poeta
tamén, e xa van catro xeracións–, quen en 1986 fixo publicar en Ediciós do
Castro unha escolma da súa obra baixo o título Dando novas túas. Esta antoloxía aínda se pode conseguir hoxe,
grazas á edición facsimilar que o Instituto de Estudos Chairegos realizou no
ano 2005 para conmemorar o XXV cabodano do poeta. Pero non era suficiente, e
agora o Lis, grazas ó xusto patrocinio da Deputación de Lugo, pode facer por
fin o que moitos desexabamos desde hai moito tempo: poñer á disposición do
público a obra poética enteira do noso amigo Guedelliñas.
García Mato foi poeta bilingüe,
en castelán e en galego. É lóxico que agora se publiquen, a beneficio de inventario,
todos os poemas que escribiu e que o seu fillo puido xuntar. Mais de todos os
xeitos, e sen ignorarmos que en Poemas
del hombre solo hai versos de grande valor poético, parécenos que a parte
principal e máis interesante da súa obra é a galega, talvez porque o radical
galeguismo instintivo do poeta, xunto coa súa condición de galegofalante
natural e emocional, tecen sobre os seus versos na súa propia lingua unha
textura singular que lles concede unha maior eficacia comunicativa e estética.
Talvez hai tamén outra razón: a tradición poética galega está presente en
García Mato dunha maneira máis densa, orgánica e total que a tradición castelá.
Esta presenza da tradición é
precisamente unha das cousas máis características da súa poesía; unha presenza
moi particular, porque, ó revés do que sucede noutros poetas, en García Mato os
diversos estratos desa tradición aparecen en xeral moi pouco mesturados ó longo
da maior parte da súa obra.
Intentarei mostralo en poucas
palabras, e dándome conta –e avisando– de que toda clasificación deste xénero é
sempre un pouco simplificadora, aínda que ás veces conveña facela, sequera para
que sexa contradita polos que saben máis. Iso si, deixarei á parte da miña
cavilación os seus primeiros versos, nomeadamente os das Cancións do lume novo, os máis deles tatexantes aínda como en
primeira aprendizaxe; son exercicios que aínda non reflicten o poeta maduro de
oficio e de lecturas; son os intentos de escribir cando aínda non se sabe ben o
como e mais o que.
En primeiro lugar, hai en García
Mato unha continuación das formas oitocentistas. Nos poemas propiamente
líricos, estas formas aparecen, máis ou menos abondosamente representadas, ó
longo dos seus diversos poemarios. En canto ós poemas narrativos, este xeito
vello é case o único que emprega, como se ve moi ben no Romance fondo e longo de lendas da Terra Chá. Aí están os ecos de
certa Rosalía e certo Curros, –de Pondal moito menos–, de Lamas Carvajal, e dos
seus diversos continuadores e imitadores de finais do XIX e principios do XX.
Pero quizais quen máis o condicionou nesta parte da súa obra fose a existencia
de Chao Ledo e de Mato Vizoso, e sobre todo de seu pai García Hermida. En
realidade, quérenos dar a impresión de que o García Mato, tan bo lector dos
Fundadores, foi fiel a esta maneira de poetizar máis polos seus directísimos –e
familiares– devanceiros ca polas grandes figuras do XIX.
No seu excelente prólogo a Dando novas túas, e falando das
panxoliñas de García Mato, Manuel María deixou dito: «Eiquí o noso poeta semella
seguir a tradición dos cantores de Nadal de Mondoñedo, que floreceron a remates
do século XVIII (...), tema que pasa ó vilalbés Chao Ledo, que lle deu unha
nova dimensión...» Estamos bastante de acordo no tocante unha parte desas
panxoliñas, que polo seu contido e forma tamén nos cadrarían perfectamente
dentro da liña oitocentista; pero non queremos deixar de sinalar que hai
algunha na que a presenza de Amado Carballo e da súa escola despraza e
substitúe case totalmente a outra tradición: versos coma «con pólas dos
rumorosos / fixo unha guitarra o vento» xamais puideron ser escritos por Chao
Ledo, nin moito menos por Castro e Neira.
Efectivamente, a escola de Amado
Carballo, tan fértil na nosa poesía, é outra das grandes tradicións presentes
na lírica de García Mato. Trátase dunha influencia non só do propio Amado, e
mesmo non especialmente del, senón maiormente de todo o fecundo ronsel que,
antes e despois da guerra civil, continúa con exquisita elegancia a graza alada
do caposcuola en poemas máis ou menos
imaxinistas, ou hilozoístas, e formalmente neopopularistas. De feito, en moitas
das súas manifestacións esta liña acaba por prescindir de toda ou case toda a
imaxinaría máis ou menos vangardista do iniciador, aproveitando apenas a
depuración estilística que representou nas métricas tradicionais de estirpe
popular, degradadas polo andazo de plebeísmo que tanto inzou en certas épocas.
Moitos dos máis fermosos poemas de García Mato entran de cheo nesta corrente,
na que é compañeiro de Prieto Marcos, de Delgado Gurriarán, de Casado Nieto, de
Xosé María e Emilio Álvarez Blázquez, e mesmo doutros máis novos entre os que
talvez eu mesmo mereza a honra de contarme.
Outra das liñas moi presentes na
poesía de García Mato é o neotrobadorismo; un neotrobadorismo, por certo, máis
preto do libre xogo paralelístico de Álvaro Cunqueiro ca do máis pesado, e
presuntamente máis fiel ós modelos, de Fermín Bouza Brey. Certamente, nestes
ronseis a musa do Guedelliñas tamén
se atopaba coma o peixe na auga, e tamén ela lle deu aquí algúns dos seus
mellores acertos. Naturalmente, entre esta liña e mais a anterior ás veces é
difícil trazar unha diferenza nidia, e certos poemas de García Mato son
difíciles de atribuír a unha ou a outra, ou a un territorio común; isto non é
nada novo, pois pasa xa desde o Cunqueiro mozo.
Na poesía galega hai, como é ben
sabido, outra importante tradición caracterizada polo coloquialismo e pola
expresión preferente en verso libre ou branco, ou todo o máis nunha especie de
silvas de versos asonantados. É tradición bastante recente, pois data, por
poñer un caso, dos Documentos personaes
de Manuel María, e nela cénsanse con boa parte da súa obra –e con gran
variedade– poetas coma Casado Nieto, Xosé María Álvarez Blázquez, Antón Tovar e
o gran Celso Emilio. Tamén García Mato percorreu a miúdo este camiño con paso,
ó noso ver, bastante irregular: xunto con moitos acertos incuestionables, hai
outros poemas nos que se percibe unha certa incomodidade, como nacida dunha
falta de convencemento, ou de interiorización dos asuntos, especialmente cando
trata de introducir temas sociais no seu discurso. E é que García Mato, que
viviu e escribiu moito durante o apoxeo
do chamado socialrealismo, era certamente un cidadán solidario, pero como poeta
tiña outros camiños naturais.
Coido, xa que logo, que son
esencialmente estas catro as liñas formais da poesía galega de Xosé Luís García
Mato –pois a das panxoliñas é moi minoritaria e mesmo anecdótica–, e que as
catro apenas se mesturan entre si ó longo da súa obra; que non se sintetizan,
senón que permanecen separadas coma as cores do arco da vella. Se algunha vez
existiu algo parecido á síntese destas tradicións, ela produciuse doutro xeito:
non en forma de poemas que as reúnan e amalgamen no seu interior, senón na estrutura
complexa e multiforme de todo un libro de poemas, o derradeiro que escribiu.
Para min, o mellor poemario de
García Mato é sen dúbida este, o que empezou por titularse na primeira
concepción O libro de Helena, e que
rematou chamándose –talvez dun xeito menos belo– Poemas pra Helena. Mais o título é igual: conta ben máis o que está
dentro.
Por unha chea de razóns, algunhas
delas de bastante peso, non cómpre falar moito da substancia histórica dos Poemas pra Helena. Ser é a historia dun
amor real, por máis que o Limiar que
lle deixou escrito o propio autor pretenda trabucarnos atribuíndolle a Helena
unha condición completamente imaxinaria, á maneira das ficcións
postpetrarquistas. É unha historia de amor escrita entre 1974 e 1976, é dicir,
por un amante case vello, bastante enfermo e certamente triste que finalmente
pecha as portas da esperanza en agarda xa do «derradeiro acougo repousando pra
sempre a cansa cabeza no seo da máis fidel das Helenas. Aquela chamada Morte.»
Neste
extenso poemario desaparece practicamente unha das devanditas tradicións, a
menos produtiva: a consistente na simple continuación das formas oitocentistas.
O poeta maduro, home de cincuenta anos, encontra por fin a súa voz propia, ou
por mellor dicir, as súas voces propias, nas outras grandes liñas, agora
reforzadas e, se se pode así dicir, personalizadas.
A liña coloquial depúrase e
arredóndase, remansada, maiormente en versos brancos de predominio
hendecasílabo, habitualmente en forma vocativa, gravemente confesionais,
escepticamente requerentes de amor, ás veces tristemente epigramáticos.
Mais a maior parte dos poemas
prefire un verso curto e cantador que agora parece máis difícil de clasificar
ca nos poemarios anteriores. O recurso ó paralelismo, aínda frecuente, adopta
rara vez a maneira neotrobadoresca pura: a repetición reláxase, o propio refrán libérase as máis das veces de
permanecer igual a si mesmo. Por outra banda, a propia tradición fundada por
Amado Carballo esgállase en diversas pólas, a miúdo moi próximas á poesía popular
que, como é ben sabido, non consiste só en coplas octosilábicas: algúns dos
máis fermosos intres deste libro están formalmente moi próximos á poesía
infantil tradicional, cunha métrica que quere –e certamente consegue– semellar
tan casual coma a dos nenos que brincan e bouran. Outras veces, o verso curto e
rimado agacha unha densidade extraordinaria a través da acumulación de
conceptos encadeados en simple enumeración. A forma, certamente, en canto a
ritmo e música, é aparentemente a forma souril e brincadora que xa prefería
García Mato, e que en moitas ocasións lle permitira construír fermosos poemas.
Pero é aquí, nos Poemas pra Helena,
onde chega ó seu cume, a través dunhas estrofas que a miúdo esquivan a mención
directa para dicir mellor, para suxerir o que en realidade non é dito, e onde a
aparencia brincadora vela –e asemade revela como por baixo dun cendal de
brétema irisada– un pensamento grave.
Certamente, entre os Poemas pra Helena están os mellores de
Xosé Luís García Mato. Mencionarei só catro ou cinco que me parecen
extraordinarios. Folerpas, despois de
tres fermosísimas estrofas, desemboca insensiblemente na cuarta, inesperada,
que é un achado xenial. Moxenas, que nunha enumeración de
sintaxe minimalista vai golpeando in
crescendo cunha eficacia inmisericorde. Diálogo
do probe i a pastora, poema lírico maxistral en forma pseudonarrativa,
cunha musicalidade milagrosa. Poema da
Pena Auguiña, cheo de amor presente, de piedade filial e de saudade
irremediable. Despois de ti, dolorosa presentación do tempo baleiro sen
amor. E finalmente –por non seguir meténdoche nos ollos o que ti, lector, farás
mellor en perseguir por todas as páxinas deste libro–, o Poema pra un fillo meu –para Lis, xaora–, que por ser tan breve
reproduzo aquí case a maneira de epitafio:
Fillo:
vai
en nós o relembro
e
facémolo versos.
Pra
que facer máis nada
se
mañá
seremos
pó no vento?
*** ***
***
Se houbo unha Escola Poética Vilalbesa, como quería o
Manuel María e eu nunca lle puiden acabar de crer, Xosé Luís García Mato foi,
sen dúbida ningunha, o seu máis alto cume. Mais eu teño para min que xamais
houbo unha Escola Vilalbesa, nin unha Escola Mindoniense, nin unha Escola
Chairega de poetas: tal profusión de escolas pode ser, e é, un fermoso invento
poético, un grato mito localista, pero non se sostén de ningún xeito desde o
punto de vista da historia literaria. Chao Ledo, Mato Vizoso, García Hermida,
foron poetas do seu tempo, perfectamente integrados nas correntes operantes
naquel intre en toda Galicia; a propia Carmiña Prieto Rouco, co seu denso
arrecendo epigonal, ten ben paralelos coetáneos noutros lugares do país. O
mesmo sucedeu con Xosé Luís García Mato, que é, como poeta en galego, membro da
grande xeración que apareceu en escena coa publicación do primeiro libro de
Manuel María. Certo é que García Mato ficou case invisible como poeta toda a
súa vida; pero a súa obra foi escrita, e en parte publicada nos medios ó seu
alcance, contemporaneamente á de Novoneyra, Bernardino Graña, Méndez Ferrín,
Arcadio López-Casanova, poetas cos que certamente dialogaba; xa que longo, está
inmersa na grande xeira literaria que vai de 1950 a 1975, e como tal hai
que entendela. Nesta perspectiva, Xosé Luís García Mato é probablemente un
«poeta menor»; pero algúns críticos xa teñen avisado que os «poetas menores»
escriben a miúdo poemas dignos de figurar nas máis escollidas antoloxías. Tal
é, segundo creo, o caso do Guedelliñas:
autor dunha obra galega digna e nobre no seu conxunto, escrita nunha lingua
excelente de matriz popular e coidadosa elaboración culta, algunhas veces
chegou ós máis altos cumes da poesía, e na suma dos seus versos poden
escolmarse varios poemas dignos de figurar ó carón dos mellores dos «poetas
maiores» do seu tempo.
*** ***
***
É hora xa de que o faga constar:
Xosé Luís García Mato foi un dos meus máis queridos amigos. Coñecino en 1969,
grazas a Manuel María, cando el tiña xa 45 anos e eu tan só 17; mais esta
diferenza nas idades non estableceu ningunha distancia, nin no persoal nin no
poético. Desde aquela, Vilalba e mais o Guedelliñas
foron para min inseparables, e nunca fun a Vilalba que non o vise ou non o
procurase. Mentres viviu, fun a Vilalba moitas veces; desque morreu vou moito
menos, e nunca vou que non me acorde del, das súas inquedanzas, das súas
confidencias, da súa amizade xenerosa. Por iso agradezo fondamente o chamado do
Lis para poñer á fronte do volume dos seus versos este limiar, que tentei
escribir case coma se o García Mato non fora tan amigo meu, senón tan só un colega
na poesía. Mais agora quixera acabalo reproducindo o poema que fixen no mes da
sega do ano que el morreu; dispensade a longura, mais pídeme o corazón –se o
Lis mo quere permitir– poñer no libro que recolle a obra enteira de seu pai
esta elexía que aínda me conmove coma cando a escribín.
PRANTO
POR XOSÉ LUÍS GARCÍA MATO
O
río pasa en silencio
buscando
as augas do mar,
e os
vellos tempos que foron
xa
nunca máis volverán.
Se
o tempo ten un camiño,
o
vento da chaira vai,
e
as montañas aló lonxe
outros
invernos verán,
mais
non aqueles que outrora
cubrían
de neve o chan,
e
non aqueles nouturnios
con
aquel frío luar.
Se
o tempo ten un camiño
cunha
feitura espiral,
o
río da vida corre
pra
nunca máis regresar.
O
tempo da túa vida
segouno
o vento soán
no
lusco-fusco terrible
da
madrugada invernal,
e
as rosas do tempo foron
flor
de perfume mortal.
Meu
claro amigo que dormes
baixo
a lousa sepulcral,
polas
anchísimas chairas
florea
de novo o vran,
os
días seguen abrindo,
o
trigo está pra segar,
mais
hai un laio de morte
que
zoa no carballal
coma
unha campá de vento
vagarosa
e funeral.
O
tempo pasa e non volve
e
as horas non volverán
de
pasear descoidados
naquelas
noites de vran,
pisando
o po dos camiños
con
pausado camiñar,
contando
estrelas do ceo
que
nunca máis brillarán.
O
tempo pasa e non volve
e
nunca máis sentirás
chiar
de paxaros de alba
que
anuncien o alborexar,
anque
na cova che canten
á
luz do sol arraiar,
e
nunca máis como baila
raio
de sol temperán
nas
augas do río esquivo
abrente
de San Xoán.
O
tempo pasa e non volve
e
as gaitas non soarán,
a
repousada palabra
nunca
máis ha florear.
As
estrelas alumean
cun
receoso estrelar,
e
a penas é cinza quente
o
rubio lume do lar.
O
tempo pasa e non volve,
tal
que río cara ó mar,
mais
flor de lembranza abrolla
no
salgueiro ribeirán,
e
a terra ten o teu nome
escrito na pedra lar.