Eu, pecador, confeso diante de vós, lectores benévolos,
que teño lido todos estes artigos de Xosé Luís García Mato, e non por obriga
senón pola responsabilidade que adquirín cando o seu fillo Lis me honrou coa
proposta de introducir esta sección das obras de seu pai. E confeso que, cando
levaba percorridos unha ducia deles, xa deixei de os ler por responsabilidade,
pois comezaron a ser para min unha fonte de pracer e de expectante curiosidade,
como tamén o serán para vós, estou seguro. Engancháronme de tal xeito que, máis
dunha vez, sorprendinme a min mesmo a pospoñer outros traballos pendentes, e
mesmo urxentes, para continuar coa lectura iniciada. Por iso, confeso.
Foi, como digo, unha lectura pracenteira porque ese
conxunto literario, elaborado ao longo dun período case coincidente cos anos da
miña infancia e mocidade, permitiume recrear a pequena historia da miña vila e
mesmo a miña propia biografía. E foi tamén unha lectura incentivadora de
curiosidade, porque, en cada liña, eu ía descubrindo un Xosé Luís que non me
encaixaba completamente coa imaxe que del me estivera a facer ao longo do
tempo. Co que, por certo, tiven unha relación moi especial, porque del recibín
leccións cando preparaba o ingreso nos estudios secundarios. Decateime axiña de
que, así como sempre gardou unha escrupulosa discreción en todo o concernente á
súa familia –muller e fillos– e á súa vida privada, non se recataba, sen
embargo, de mostrar, xunta co seu pensamento, os seus moi persoais afectos e desafectos
que lle foron dando aquel aceno sufridor, case existencialista, pouco dado ás
risas, que eu gardaba del na miña memoria. Sempre o considerei un rebelde,
estilo Camus, a quen, sen embargo, nunca cita, cunha intensa vida interior moi
crítica co entorno. Pero, agora, despois de reler os seus artigos, descubro con
asombro que aquela rebeldía, efectivamente existente, habería de ser matizada
cuns trazos de humor non esperado, pero, sobre todo, cunhas actitudes
conservadoras que eu non sospeitaba. Poida que fose, paradoxalmente, un
conservador rebelde, seguramente do estilo de G. Papini a quen si cita
profusamente e con admiración.
O Home
Nun artigo de 1970, o noso autor, por sorpresa, fala de
si mesmo, pero pouco: o suficiente para non ser esquecido como poeta e
vilalbés, aínda que o de poeta sexa por el afirmado cunha pinga de pudor que
sobraba, pois todos sabiamos que o era, e dos bos. Supoño que o lector faría
ben en comezar a lectura por ese artigo. Alí explica que seu pai deulle en
chamar “Guedelliñas”, porque era, seica, iso, un guedellas de pelo pincho, algo pequeno e feo. Conta tamén que o seu
tío Xusto, home con chispa, chamáballe fuciñán
porque o seu apéndice era máis longo do que el querería. Xa vos decatades de
que non trata moi ben o seu físico, pero, iso si, non nega as grandes
apetencias da súa vida, ser poeta e escritor: afirma que lle apetece escribir
nos xornais, aínda que o faga irregularmente, cando lle peta, pois é, di el
mesmo, un pouco rarete, unha palabra
que en socioloxía traduciríase por unha miguiña desviante. E era consciente de que por tal era tido. Eu diría
rebelde.
Algúns anos antes (1966), deixara escrita unha
autopresentación que non ten desperdicio: humilde
servidor de ud., vagabundo por obligación, emigrado a la fuerza, de profesión,
hombre. Nacido villalbés, con gran amor a su tierra. Juglar, aunque no aún trovador. Non ten desperdicio, porque aquí
está todo. Por iso elixín esta frase como guieiro deste meu escrito.
Servidor era palabra obrigada, de
cortesía, pero, ademais, érao. Humilde,
xa o dixemos: nunca se valorou en demasía, pero sen perder a autoestima. O
lector faría ben en acudir, primeiro, a un pequeno artigo que escribiu en 1951
no que narra a sensación de humillación que soportou cando chegou a facer a
mili, para, de seguido, completar a lectura cunha peza de 1953 que, para min, é
do máis fermoso que deixou escrito: “Nosotros, los humildes”.
Vagabundo por obligación, emigrado a la fuerza
Velaí unhas palabras que condensan o drama dunha vida
que nunca lle foi doada. Por respecto á súa privacidade da que nunca escribiu,
limítome a dicirvos que foron moitos os lugares, España adiante, onde tivo que
gañar o pan para manter unha familia moi numerosa. E iso sen deixar de cultivar
a súa vocación esencial: quería ser e sentíase, antes que nada, escritor. De
feito, observaredes que non pasou por ningún lugar do que non deixara
constancia con algún artigo especialmente pertinente e coidadosamente
elaborado. Se cadra, en Ibros, Sitges, Candás, Luarca ou Xixón non sabe ninguén
que un escritor vilalbés deixoulles un día o agasallo de brillantes descricións
do seu vivir. Algo, sen embargo, que nós podemos reparar, e que, seguramente,
debemos: así que, señores do Concello, aí teñen un deber que cumprir. Estou
pensando, por exemplo, nos magníficos artigos en que, das terras andaluzas,
salientou a figura da oliveira, esa árbore tan retorta e patética que lle
serviu para simbolizar a angustia existencial. Era a mesma angueira manifestada
na definición da súa actividade profesional que se lle quedaba pequena.
De profesión, hombre
Así, con estas palabras afírmase con rotundidade, e
isto era algo que el debía ter moi meditado, pois xa, doce anos antes,
escribira un artigo con ese encabezamento. Por aí andaba o libro da Xénese, o
Kippling poeta e o filósofo Pitágoras: ser home, por riba de toda titulación
académica, dedicado a pensar, amante do saber. Pola miña conta, estou tentado
de escribir unha das frases latinas das que José Luís tanto gustaba: “Homo sum: humani nihil a me alienum puto”
(traduzo, sobre todo por desarmar a sonoridade da última palabra: son home, e
non considero alleo a min nada do que é humano). Así o dixo Terencio cen anos
antes de Cristo. Así o afirmaba tamén o noso autor, e non só con palabras senón
coas mostras da súa curiosidade e erudición manifestadas en moitos dos artigos
que agora tedes nas mans para vos deleitar. Crítica literaria, pescudas
históricas, análises sociolóxicas, incursións na Psicoloxía, reflexións
filosóficas, catas etnolóxicas e antropolóxicas, todo veu desembocar nidiamente
na prosa e nos versos dos seus escritos. Un pensamento o seu, coidado e agudo,
que respondía ás súas moitas, variadas e selectas lecturas: o inevitable
Papini, Pasternak, Chesterton, Leon Bloy, Vázquez de Mella, Mesonero Romanos,
Curzio Malaparte, e tantos outros que son citados abondosamente porque se nota
que os tiña ben lidos. Debería eu dicir que coñecía ben aos clásicos; pero, se
nomeei aos anteriores, é porque esa colección resulta ben significativa do que
compoñía a estrutura fundamental do seu pensamento: quizais aquela rebeldía
conservadora que me sorprendeu tanto, como xa deixo dito.
Efectivamente, entre outras cousas conmocionoume a súa
relixiosidade. E non é que eu o tivera considerado como alleo á relixión, pero
confeso que non agardaba o entusiasmo que manifesta cando trata destas
cuestións. E faino a cotío, tanto cando fala do Sacramento en Lugo, case
tódolos anos por Corpus, como cando se desculpa (en 1970) por falar unha vez
máis da Virxe do Monte. Rebélase, alporizado, contra os anunciantes da morte de
Deus, e así afirma rotundo nun seu artigo de 1968: “Dios no murió ni morirá, por mucho que los filósofos decadentes, los
bastardos de la raza humana, traten de hacernos creer lo contrario”.
Tampouco tapou o seu españolismo nin as súas querenzas polo mundo falanxista,
sen se recatar de escribir máis dunha loanza pouco escrupulosa para o Caudillo.
Claro está que sempre se pode supoñer que, se quería escribir sen ser
molestado, sentiríase obrigado a certas concesións, como se ten dito
recentemente de Haro Tecglen con motivo do seu pasamento. Non o sei. O que si
sei é que, malia todo, era apreciado, e moito, polos que, de sempre, tiñan
merecida sona de esquerdosos ou de roxos
sen remisión, tanto na pequena vida local como na de Galicia en xeral. Sería,
sen dúbida, pola súa tolerancia e pola súa capacidade de salientar e valorar o
arte e a sabenza por riba das posicións ideolóxicas. Poida que tamén porque, na
súa rebeldía, non dubidaba en se poñer sempre máis preto dos que máis sofren:
el mesmo, nun artigo de 1970, despois de manifestar unha vez máis a súa
admiración por Curros, afirma sen recato que yo, como Alonso Montero, como Curros, estuve siempre del lado de los
que padecen la
Historia. Deixémolo así, pero confeso que, malia todo, eu non podo
evitar unha sensación de sorpresa.
Conflicto e
rebeldía
A mesma sensación que tamén me desacougou cando
percibín a virulencia por el empregada para manifestar o seu desacordo coa
tradución ao galego dos Evanxeos por obra de Espiña e Morente, e tamén coa
introdución da nosa lingua na liturxia da Igrexa. Refírome ao artigo “Diálogo
sobre A Palabra de Deus” (1966). Estaba eu lendo e non podía crer que aquel
home que manexaba tan docemente o galego nos seus versos se laiase tan
amargamente de que alguén tivese a ousadía daquela tradución e de que os cregos
fosen animados a utilizar esa lingua na misa. De feito, xa se queixara de ter
que soportar en Cataluña, onde estaba a traballar, que os cataláns se
expresasen con tanta asiduidade naquela lingua súa á que consideraba un dialecto de Verdaguer, tal como deixou
escrito nun artigo de 1955. E, para
rematar, despide ao lector cun triplo “España e só España” que me deixou
alleado e sen respiro. Despois decateime de que, malia unha primeira impresión
arrepiante, non se trataba tanto dun menosprezo para o galego, lingua que amaba
e á que non lle chamaría nunca dialecto.
O seu desacordo, expresado con ironía ferinte, consistía en manifestar un
pesimismo fondo verbo dun futuro posible para o noso idioma: coidaba que
tódolos esforzos que se estaban a facer por normalizar a nosa fala non acadaban
máis cá creación dunha lingua artificiosa en exceso que se afastaba do que o
pobo podería comprender e asimilar. Así que, sen máis e con pena, vese na
necesidade de aceptar os prognósticos dun tal Celso García no senso de que
querer restaurar o galego sería como pretender que as augas do Miño, baleiradas
no mar, tornasen río arriba, e, xa que logo, acepta concluír coa sentencia
lapidaria do coruñés Wenceslao F. Flórez: el
gallego morirá sin protestas ni chillidos. Aquel artigo de 1966 resultoume,
abofé, moi desafortunado, tanto que, sen explicitalo, foi el mesmo corrixindo
posicións en posteriores escritos, dos que destaco un de 1974. Alí describe o
seu encontro cunha profesora estremeña que, para abraio de propios e estraños,
aprendeu o galego, no que chegou a se expresar admirablemente, e, con tal
ocasión, José Luís manifesta, paradoxalmente, o seu desacordo con Alonso
Montero que viña de publicar o seu “Informe Dramático da Lingua Galega” onde o
profesor profetizaba o mesmo que el fixera uns anos atrás. Pódese dicir que,
nese artigo, recuperou para min o mal sabor que me deixara o anterior.
Era rebelde, e as súas críticas teñen a forza do inconformista;
pero a súa rebeldía tamén se manifestaba á hora de aceptar as novidades da
invasora modernidade europea da época. Non sei se por convencemento ou por
aceptar o politicamente correcto dese tempo, en todo caso non deixa de se
percibir, ao longo dos seus escritos, aquel aroma conservador que deixo
aludido. Non puiden evitar máis dun sorriso cando estaba a ler as súas
arremetidas contra o esquecemento do pudor por parte das mulleres. Faino en
1954, nun artigo que dedica, por certo, xa daquela, ao problema das drogas: ciertas modas y ciertas posturas públicas
poco adecuadas, también eso es marihuana. Faino en 1955, desde a internacional Sitges invadida polo novo
turismo europeo. E volta sobre o tema en 1970 aproveitando un artigo sobre a
Virxe do Monte no que condena a relaxación dos costumes. En verdade, non me
resulta doado conxugar a imaxe que eu tiña do noso autor con eses aditamentos
dunha certa moral. Ben é verdade, sen embargo, que el deféndese de que o tomen
por moralista, xa que, no seu ver, trátase nada menos que dun problema de
civilización, no que inclúe, por certo, as consecuencias que consigo traería a
píldora anticonceptiva (1968).
Nacido vilalbés, con gran amor a su tierra.
E abofé que o deixou ben demostrado, pois foi o noso
pobo obxecto dos máis dos seus escritos, tanto en prosa coma en verso. No
estilo romántico da época, non escatimou ningunha metáfora para botarlle
piropos á súa vila, sobre todo aquelas que xurdían con toda naturalidade do
suposto étimo do nome Vilalba do que el nunca dubidou que nos levara a “alba”
equiparada con brancura ou co “amencer”. Mi
bella durmiente del altozano foi expresión para el moi acariñada. Estivese
onde estivese e como estivese, nunca deixou pasar o San Ramón sen publicar
palabras de amante para a súa amada: pucha!
que duele ser viejo estando en fiestas Villalba…, escribiu con expresión
arxentina cando sentiu que lle pesaban os anos. Amaba a súa vila deitada na
praza da Igrexa e acubillada baixo a vixía da Árbore e máis do Castelo, o máis
espectacular de Galicia, enfastía. Por iso insistiu canto puido en destacar
esas tres insignias que el mesmo converteu en sagradas mostras dunha identidade
local. Tal escribiu xa nos seus primeiros artigos e tal mantivo ao longo dos
anos: en 1949 manifesta o seu temor polo esmorecemento da pravia, ferida e desatendida, e advirte con contundencia dos
lamentábeis resultados que cabería agardar da remodelación da praza. Se el
soubese, penso eu agora, que aquel fermoso lugar xa non é nin praza, temería
pola súa resistencia cardíaca. Posteriormente, en 1966, denuncia con amargura
que o seu pobo non tivera escudo oficial onde debería resplandecer a
representación daqueles símbolos identitarios dos que tanto escribira. Por
certo que, cando, por fin, ía ser Vilalba dotada de escudo, revirouse, furioso,
contra o proxecto de poñer nel o porco
dos Andrades (e perdoen, lectores, esta aliteración). Para el estaba claro o
contido: o Castelo, a Árbore, a estrela do amencer (sempre a súa alba), o lema
mariano, e tamén, outra das súas teimas, unha representación das pontes que
unen Vilalba co mundo.
Tiña moi asimilado o noso amigo que el recibira unha
herdanza de amor: seu pai fora declarado, creo que por Noriega Varela, o noivo de Vilalba, e José Luís deuse para
sempre o labor de continuar o que o Antón
da Ponte deixara iniciado. E así fixo: relatou de novo a historia grande
vilalbesa, tal como a tiña estudada no maxisterio de Manuel Mato, o seu parente
ilustre, por máis que, logo, Fraga Iribarne viñera dicir que esta vila non tivo
historia de seu ata o século XIX senón que compartía a das grandes casas
señoriais galegas. For como for, nada nos impide pensar que os Andrades Bo e Mao
tiñan xenio vilalbés, e, en calquera caso, a morfoloxía da vila foi neta
consecuencia dos avatares do Castelo: non hai máis ca ver os nomes das rúas
aínda hoxe recoñecibles en parte. Así que aquela información que polo
Guedelliñas foi recibida, tamén nos comprace a nós recibila del. Pero, aparte
da grande historia, tamén del recibimos, por fortuna, a pequena historia deste pobo no seu acontecer diario: aí temos ao
noso autor, en multitude de artigos, opinando sobre os problemas que andaban no
falar das xentes, como, por exemplo, a continuidade ou non das feiras en
domingo ou a pertinencia de construír a Casa dos sindicatos no lugar onde hoxe
está, de xeito que, nas súas disputas, podemos nós ler agora o proceso da vida
que nos precedeu. Historiou a prensa vilalbesa, orgullo deste pobo por
cantidade e calidade, deixou apuntes para unha historia do fútbol local, detallou
o inicio de dúas Bandas de música e chorou a perda de ambas; prestou atención
ao Casino, pero aínda máis ao Asilo, froito de grandes xenerosidades; fixo
memoria de todas cantas institucións se encargaron de nutrir ocio e diversión
con teatros e veladas literarias, e tamén deixou datos dabondo para que non se
esqueza que neste pobo chegaron a se escribir zarzuelas e outras pezas que por
aí andan perdidas e deberían ser atopadas, se alguén escoita. Buscou e relatou
con agarimo, mesmo poeticamente, as vellas lendas
que andaban perdidas nos inconsistentes recordos dos máis vellos, e aí nolas
deixou para seren un libriño que nunca se publicou. E, para que nada faltase,
tamén percorreu coa súa pluma moitas das nosas rúas co ánimo de lles devolver a
limpeza dos seus nomes, e valería a pena escoitalo, aínda que só fose para nos
lembrar que a rúa chamada da Roxeira
tiña, seica, un nome máis poético: das Roseiras. Convido ao lector a se demorar
nun artigo de 1954 no que fai de Vilalba unha descrición que, conxugada con
outra de 1968 –a nostalxia das cousas pequenas–, sería unha base literaria ben
axeitada para iniciar unha boa guía do noso pobo na que aínda non matinou a
concellaría de cultura.
As festas
patronais
San Ramón era, como xa dixen, o punto do seu encontro
romántico coa Vilalba idealizada. Nalgunha ocasión (en 1969) escribiu unha
historia desas festas patronais, desde 1910, que debería ser lectura obrigada
para cantos se sintan co ánimo de formar parte dunha comisión que artelle as
desta xeira. Chegou mesmo a argallar unha suposta explicación da orixe desas
festas pola que sempre preguntan os de fóra e non saben responder os de dentro.
Olle o lector un artigo do ano 1966 –San
Ramón, fiesta del pan– no que di non entender por que se esquece tanto a de
Santa María, a patroa, mentres se enaltece a do Nonnato, pero apunta algunha razón:
Puesto
a cavilar, desconociendo otros motivos, sin posibilidad de consultar a nadie,
pensé en el pan. Sí, en el pan, ni más ni menos, aunque parezca extraño. Pensé
en el pan prieto y moreno, mezcla de trigo y de centeno, que es sólito
encontrar en cualquier hogar campesino de la comarca villalbesa y aún en muchas
casas de la villa….
E, tras facer un canto ao pan que se parte co símbolo
da cruz e que todos bican se cae no chan, despois de facer lembranza dos
traballos labregos para que chegue a tódalas mesas, remata :
Cuando
agosto termina, finalizan por un tiempo los trabajos que la tierra exige antes
de dar, repletos de grano los graneros, las gentes de Villalba piensan que es
preciso celebrar la fiesta del Pan, y la celebran solicitando con ello la
protección de San Ramón, abogado de las parturientas, que eso es la tierra –una
gran madre prolífica– en realidad de verdad, para que el futuro se parezca al
presente jubiloso y no les falte nunca pan a los niños que San Ramón hizo
llegar
Paréceme que a viveza de imaxinación e a beleza do
texto ben merecían a cita, aínda que teñamos o convencemento de que as orixes
evocadas eran moito máis prosaicas.
Pero, aparte do San Ramón, había aínda outra festa, a
dos Pepes, que desde o seu inicio en 1961, serviulle ao Guedelliñas para
enaltecer outras cousas da vila: aproveitando a utilización xeneralizada do
nome do Santo Patriarca en moitos veciños, fixo, ano a ano, unha galería de
personaxes que o lector terá o pracer de seguir, porque tras de cada nome hai
un cachiño de vida e un cachiño da historia local que algún día haberá que
expoñer ao carón das fotos que ten recollidas o IESCHA. Non vou poñer aquí unha
lista de Pepes e non Pepes, que sería moi longa, pero, citando algún caso,
quero resaltar algo que o noso autor dominaba coma ninguén: a busca dos
epítetos máis sorprendentes para resaltar cada personalidade. Por exemplo,
cando fala do Epi, mítico animador de calquera xuntanza, aponlle estas
palabras: filósofo de café, rebelde de
poltrona, conferenciante de trastienda. Cre alguén que se pode describir
mellor? Tampouco creo que se poida atopar algunha caracterización máis axeitada
da sempre lembrada mestra dona Amelia
ca de chamarlle jornalera de Cristo.
Así cualifica a moitas persoas da vila, algunhas ilustres e outras menos
coñecidas, pero todas elas creadoras do que foi e segue a ser o noso vivir. E
xa que son eu quen isto escribe, hame permitir o lector que lle agradeza desde
aquí ao noso amigo a xentileza de que, cada vez que nomeaba a meu pai, non
deixaba de apostilar algo: Severino, un
barbeiro villalbés que coñece a canto can e gato hai en Villalba e na súa
bisbarra, anque certo é que tamén íl é coñecido por todo deus nesta vila e
arredores… Unha vez satisfeito o meu ego, permítome suxerir que algún día,
algunha institución da vila, quizais o IESCHA, publique un libriño cos
personaxes por el citados que moitos temos na memoria coas anécdotas que os
caracterizaron e que son ignoradas dos máis novos e non tan novos.
Facer memoria
Porque tamén foi esta a obsesión do noso escritor:
facer memoria. Xa desde os primeiros artigos, ten un lamento constante pola
facilidade coa que a súa vila tan querida esquece aos seus escritores: poetas sin pueblo, di en 1950, e repíteo
en 1954, para estender os seus laios a outros esquecementos, tal como di nun
artigo de 1960 :
No
es Villalba, bien que lo siento yo que tanto la quiero, una villa que se
caracterice por su constancia, por su tenacidad, cuando se trata de fundar,
incrementar o conservar cualesquiera obras, sean del tipo que sean. Es decir,
“senga lo que sengare” –como gustaba de escribir el ínclito Mariano de Cavia–,
Villalba se cansa pronto, desiste, renuncia, se rinde a la menor dificultad.
Recordemos, por vía de ejemplo, las dos Bandas de música, el Centro de
Artesanos, la
Sociedad Antoniana , el Ateneo. Todo desaparecido. Villalba es
un cometa crinito. Se presenta, brilla, deslumbra a los espectadores...Y se va.
“Niño feito, pega morta”, dice un refrán gallego que muy bien podríamos aplicar
a la Villa del
Amanecer. Un momento de entusiasmo, fiebre alta, viento fuerte. Se alcanzan o
se cree haber alcanzado los fines previstos y “ahí queda eso”. A morir.
Tamén eu me acollo ás súas palabras para animar, desde
aquí, por se alguén escoita, a quen poida evitar a perda de moita da nosa
pequena historia que anda perdida por faiados ou locais semiabandonados, ou,
quizais, gardados tan celosamente que acabarán por non seren coñecidos por ninguén.
Supoño que aínda é posible atopar alguén que nos relate o que foi a actividade
teatral nesta vila, moi viva no seu momento, e seguramente moitos rapaces
afeccionados á música, con formación de Conservatorio, poderían colaborar, co
permiso de quen os ten, en restaurar vellos monumentos musicais para podermos
escoitar hoxe o Xan Soldado, Nubes de Verano ou, por suposto, A Romaxe de Tardade. Pintores, hóuboos e
bos, novelistas, algún, esquecido, outros aínda moi produtivos, mesmo
cumpridamente premiados, e poetas, moitos e notables: os que J. Luís lembra e
os que viñeron despois. Coido, amigo lector, que Vilalba require un local, un
espazo acolledor onde esta riqueza estea recollida, para que non se perda a de
antes e se resalte a actual, un local accesible (condición imprescindible) onde
sexa cómodo e atraínte entrar para visitar unha exposición, escoitar a
presentación dun libro ou participar nunha velada literaria, sempre presididos
por pinturas liberadas do esquecemento e por anaqueles onde se vexa a longa
produción literaria das xentes da nosa comarca. Por que non? A cultura ten un
prezo, pero compensa.
Juglar, aunque no aún trovador.
Vou chegando ao final e, como remate, quero comentar a
frase final daquela presentación que de si mesmo fixera o Guedelliñas e que me
serviu a min de guieiro para enlazar estas liñas: dicía sentirse xograr desta vila, pero non aínda trobador. Despois de canto levo dito,
resulta evidente que non cadro de acordo. Xograr era na Idade Media un artista
profesional do entretemento, dotado para facer acrobacias e contar historias
máis ben chuscas que puxeran o sorriso, e mesmo a risa, na faciana dos seus
oíntes, sempre benévolos coas súas excentricidades, mentres que o trobador era,
por riba de todo, poeta. Pois ben, para min, o noso autor era poeta cumprido
mesmo cando escribía en prosa, como pode observar o lector cando comece a ler
os artigos que lle agardan. Ben é certo que o humor é rebelde, provocador e, ás
veces, ten unha agresividade que non sería permitida fóra do contexto da
comedia. Certamente, José Luís non deixou nunca a tentativa da provocación, e,
por iso, lle chamei rebelde, aínda que fora conservador, pero cústame moito
imaxinalo humorista, e menos aínda cando se poñía a escribir. Isto non quita
que, de cando en vez, nos seus artigos, deixe unha pinga de graza na seriedade
do discurso que está a escribir. Por exemplo, nun escrito de 1967, fai
referencia ás Bandas de música vilalbesas, e, de súpeto, introduce un
comentario que mesmo soa a humor negro:
Aquí
todo dios sabía música, algunos la componían y muchos la interpretaban. Los
conciertos públicos eran frecuentes, la asistencia de las Bandas a los
concursos musicales, asídua y hasta los entierros de los niños pequeños, de los
“anxeliños”, eran acompañados por una banda de música que interpretaba
cualquier composición, incluso “Mi caballo murió”. Y no se rían porque esas son
cosas de los villalbeses …….
Outras veces dedicou algún artigo a lembrar anécdotas
ou situacións graciosas que acompañaban o diario vivir da vila e que eran a
sustancia de moitos comentarios no bares, zapaterías, casas de costura ou
barbarías. Por exemplo, cando comenta un bando da alcaldía de 1877 en que se
impoñía á veciñanza o deber de non deixaren andar os porcos pola rúa os días
festivos ou que alomenos leven un anel no fociño. Pola miña banda, eu emprazo
ao lector a que non deixe de ler o conto
do Ratexán, que, por certo, non tiña como protagonista un membro desa
familia, próxima a min, pero tal lapsus non lle quita a graza indubidable da
anécdota. Tampouco deixou no esquecemento ao párroco D. Juan Ramos,
posiblemente o cura máis retranqueiro dos moitos que por esta vila pasaron e de
quen non hai quen ignore o famoso berro cominatorio para un grupo de xitanos
que facía barullo na igrexa: Fuera todo
dios de la casa de Dios. Nin se privou de aludir en varias ocasións a un
señor vilalbés que se gababa de saber falar con moita propiedade e dicía cousas
coma esta: deixádeme pensar un pouco
máis, pois este é un caso moi casuístico.
Non se prodigou, sen embargo, o noso autor nesta
temática nin exerceu, polo tanto, con moito entusiasmo o mester de xograría;
pero si foi poeta, favorecedor da poesía e enaltecedor de poetas, tanto dos xa
consagrados como dos que comezaban neste labor: ninguén lle pasou
desapercibido. Por iso prefiro trocar o título deste parágrafo nestoutro: trobador
desde sempre, xograr en ocasións.
E
agora, amigo lector, eu confeso que gocei escribindo, e a ti agárdache unha moi
agradable inmersión no mundo literario que nos deixou o Guedelliñas. Bo
proveito.
Bernardo García Cendán