Si lle perguntas á xente de Villalba quen foi o que fixo o castelo que alí se ergue, diche que foron os romanos e si ven que pos cara de can o ouvir eso, cambea de tocata e diche que non, que o certo é que foron os mouros. Ninguén fala dos “Encantos” cando un teima sobor do orixen do castelo villalbés ou, xa no prano histórico, se lembra, siquera sexa unha miaxiña, do que escribiron encol do castelo da Vila Branca homes como Tettamancy ou Vázquez Seijas, por poñer algún exempro de alleos, ou –e isto é aínda mais solprendente- paisanos seus coma Manuel Mato ou Antón García Hermida. Teñen pouca memoria os pobos, ben se ve. Aquelas persoas que tiñan intrés por estas cousas morreron xa caseque todas e á xente nova –yé,yé, yé, yé...- impórtalle un pito todo esto, polas trazas.
Pois
non. Os que fixeron o Castelo de Villalba, que hoxe chaman dos Andrade, nin
foron os romanos nin foron os mouros, non siñore. Foron os “Encantos” da Pena
de Sistallo, pena que se atopa a carón do Pazo de Sistallo, que todos
coñecemos. Polo menos iso é o que dí a lenda que puidemos arrecadar a xeira que
andivemos tripando os camiños da Chaira pola bisbarra de Cospeito.
Os
encantos eran unhos seres misteriosos –nós maxinamos que biosbardos-, que
viviron en tempos antergos na devandita Pena de Sistallo. Dí a lenda que
moraban debaixo da terra pra que naide os vira e que pola mesma causa, pra iren
beber ou buscar auga ó río, tiñan un camiño soterrado –despois fixeron un igoal
en Villalba- de xeito que a xente somente coñecía a sua eisistencia pola roupa
que vía posta a enxugar ó redor da Pena. Algunhas persoas, elexidas sin dúbida,
tiñan a sorte ou o malfado de poder vere ós Encantos, pro ninguén podía falar
con eles, pois o que falaba cun Encanto morría no mesmo intre. Como soupo a
xente que o que falaba cun Encanto morría non puidemos averigualo.
Un
día, os Encantos matinaron irense para Villalba e facer alí un castelo para
viviren nel. Así o fixeron, e como polo visto eran folgazás dabondo,
fixéronlle carretar toda a pedra que
facía falla, nunha soia noite, a unha muller xestante que tiñan fiando pra eles
arreo.
Xa ergueito o Castelo de Villalba, os
Escantos siguiron vivindo debaixo da terra, o mismiño que facían na Pena de
Sistallo, e igoalmente fixeron un camiño soterrado que ía saír á Pena de
Miguel, no río da Madalena –feito ísto do que na Vila Branca fala moita xente-
pra íren beber e buscar auga, de maneira que nadie os puidera ver indo e vindo,
e a xente somentes se decataba de que alí moraban os Encantos pola roupa que
vía posta a secar entre as almeias do castelo.
As
lendas, lendas son, pro o certo é que na Pena de Sistallo houbo unha lousa moi
grande que ó íren facer alí unhas escavacios apartárona e aparceu un camiño
soterraño que nadie se ousou a percorrer e tamén dín os “lobos de río”
villalbeses que debaixo da Pena de Miguel, no fondo do río, hai unha reixa que
matinan é a entrada, ou saída, do camiño que levaba ós Encantos, ou ó demo
maior que fóse, deica o castelo. E mais lonxe da Vila do Abrente, da outra
veira do río Trimaz –asegún se vai de Villalba pra Distriz, denantes de chegar
á Ponte Trimaz- hai unha pena que chamamos ainda A PENA DO ENCANTO –ó millor un
daqueles que viñeron de Sistallo- da que se conta que nela viveu un díses seres
fabulosos, mitolóxicos, que chamaba ós que por alí pasaban, con voz de sirea, e
o que lle facía caso e se metía no burato ou cova que había debaixo da pena non
voltaba a saír, desaparcendo pra sempre. O Guedelliñas conta, sobor desto, que
tiña íl un tío, de nome Santiago, co que ía de pequerrecho, na compaña de don
Blas Raña –un petrucio de longas barbas brancas que adoitaba usar capa,
sombreiro, botís é bastón- dar longos paseios polas carreteiras que saen da
vila de Villalba, e que moitas vegadas ían deica a Ponte Trimaz, e que o
Santiago, o tío de Guedelliñas, amostraballe a iste, dende lonxe, o sitio onde
se atopaba a Pena do Encanto e decíalle que non se arrechegase a ela
endexamias, pois alí moraba unha gran serpe á que lle gostaba moito os nenos
crúos. O Guedelliñas, que sempre foi moi atravesado, pensa que o seu tío, que
lle quería moito, decíalle iso somentes pra lle meter medo e que non lle dira
por ir pra alá, non fora o diaño que un día, meténdose no burato, caera pró
fondo e esnafrara a cachola unha vez mais.
Estas
sónvos cousas nosas. Son cousas dos chairegos e da Terra Chá, onde ainda as
meigas e os trasnos fan unha chea de trasnadas a noite de San Xoan.
E
pois, xa que coma ontes ista lenda é curta
dabondo ímos engadirlle o...
CONTO
DO RATEXAN
O “Conto do Ratexán” xó
pubricou o García Mato no PROGRESO o día seis do mes de San Martiño do ano
sesenta e dous, con prosa do seu curmán Santiago. Hoxe ímoslle dar unha pequena
reviravolta para axeitalo un poquiño mais. O conto dí así;
Fai
moitos anos, había en Villalba un enterrador chamado Ratexán que vivía cabo do
cimiterio vello que houbo onde se ergue hoxe a capela de San Roque. Iste bon home,
unha serán , alcontrándose non sei si arranxando o cemiterio ou facendo a cova
para un veciño que morrera aquel día, atopou un óso dun difunto. Colleuno con
moito coidadiño e botouno na oseira donde se botaban todolos ósos que se
atopaban así soltos. Rematado o traballo, ó solpor, foise prá casa, fíxo a cea,
pois era solteiro, cenou e deitouse, xa que daquela ainda era Villalba un povo
moi pequeniño e non había moito pra onde ir.
Xa
estaba prendendo no sono o bon do Ratexán, cando sinteu unha voz que lle
berraba: “Ratexán, dame o óso! ¡Ratexán, dame o óso!” Espaventouse o home,
tirouse do leito, alcendeu o candil, puxo os calzós e as zocas e berrou íl
tamén: “¿Quén me chama?”. Naide lle contestou. Entón foi deica a porta, abreu o
puxigo, botou a cabeza de fora, ollou pra un lado e pra outro e non veu a
naide. “Debín soñar” –dixo o Ratexán pra sí-. Voltou pró cuarto, desnudouse,
meteuse no leito, apagou o candíl e dalí a pouco roncaba coma un cocho.
A
outra noite, o Ratexán voltou a ouvir os mesmos berros e así outras noites
mais. Chegou o día en que maxinaba ouvir aqueles berros a cada intre: ¡Ratexán,
dame o óso! ¡Ratexán, dame o oso!”. O home deu en cismar por qué lle pasaría
aquelo deica que se lembrou do óso que puxera na óseira. A cousa estaba crara.
Aquel óso faltaballe a un morto que non podía andar sin él polo outro mundo e
por íso todalas noites, pola chiminea, -causa de que non vira a naide cando
ollaba porriba da porta pra un lado e pra outro- berraballe: “¡Ratexán, dame o
óso! ¡Ratexán, dame o óso!
O
outro día de facer o seu descobremento, o Ratexán levantóuse cediño, ó amencer,
foi o cimiterio, buscou o óso na óseira e con moito coidadiño volveuno a poñer
onde o atopara. Dende aquela non volveu a ouvir os berros arrepiantes do
difunto polas noites e puido durmir tranquío. Pro non lle gostou moito que o
morto non lle viñera dar as gracias polo favor que lle fixera.
Así remata o Conto do ratexán, un de tantos
como debe saber o Cocho do Castelo de Villalba, de quen dín as malas linguas
que ten a barriga chea de moedas de ouro que serán pra quen, sin escaleira,
poida agatuñar deica íl e abrirlla cunha navalla.
O dito. Cousas nosas, Cousas dos chairegos e
da Chá. Cousas que somentes entendemo-los galegos pois somos xente que coñece
moi ben o certas que son aquelas verbas que deixou escritas o Shakespeare: “Hai
cousas no ceo e na terra, Horacio, que descoñece a tua filosofía”.